Hiztegia
-
Juliana: xerra edo zerrenda fin eta luzexkatan ebakitzeko (letxu, sagar, porru…) era. Barazkiak (batez ere) honela moztearen helburua, horien agerkeraz gozatzeaz gainera, ukitua dastatzea eta egospen-motari egokitzea da.
-
Historiagile erdaldunek gatza berandu ezagutu dugula dioskuten arren, hitzak berak agertzen du antzina-antzinako elementua dela euskal kulturan. Aldameneko hizkuntzetako izenak ikusi besterik ez, aspaldikotasunaz konturatzeko: salt, sel, sale…
-
Bakailao hitza bachall gaelikozkoarekin (arraina lehortzeko pertika) lotu izan da. Latinetik makulu eta makila (<baculus) hartu zituen euskarak. Gure makailu (< ?makila + gailu, apika) hori metafora litzateke, gaziturik makila bezain lehor eta gogorra omen dagoelako gadidoa. Oroit, euskaldunak bakailaoa duela 1000 urte harrapatzen zuela.
-
Kakaoa Linneok bataiatu zuen zientifikoki, Theobroma cacao izenarekin: Theo = jainko, broma = jaki, hau da, elikagai jainkotiar edo jainkoen janaria. Mendebaldean duen arrakastaren iragarpena, nonbait.
-
Zereal (edo laboreak: “laborari” kontzeptuarekin lotuta): Ceres zen Erromako mitologian nekazaritzaren jainkosa, gari, olo, sorgo, artatxiki, zekale, arroz, arto, garagar eta antzeko elikagaiei abizena ezarri ziena.
-
Bolatu hitza Azkuek Hiztegi Hirueledunean (1745) jaso zuen, “azukre harrotu” ordainduz. Novia de Salcedok etimologia bitxia izendatu zion (*volar + tu). Idarokizuna: gozogintzako “bola-puntu”, “bola” (joko) edo, metaforaz, bonbardetako “bolado” haietatik? Gure iritziz, bolatua bera da euskal herritarra, izenak izen.
-
Nafarroako txilindron hitzaren etimoak chile izeneko piper horrekin zerikusia omen du.
-
Janaria eta ogia (garia ere bai) sinonimo izan dira euskaraz: ogi ordu = otordu, ogi sein = otsein, ogibide, oturuntza etab.
-
Gurean ez du eraginik, baina xelebrea da hígado, fetge, fegato, foie hitzen etimoa. Antzaren gibela pikuak (ficus) janaraziz hipertrofiatzen omen zuen Scipio Metellus kontsulak, handi eta goxoago gerta zedin. Gibela (artean, latinez, jecur) ficatus bihurtu zen.
-
Urdai-mota bati hirugihar deritzo, hiru zerrenda gihar urdaitan bildurik agertzen dituelako bacon horrek. Soila da azalpena baina hor daude erdal eratorriak, tropelka: cordero (< cuerda), centeno (< centum), ternero (< tierno), guisante (< guisar), melón (< miel) eta beste hamaika, konturatzeke.
-
Baliteke sorbete hitza euskararen “urrupatu” aditzaren kidetik etortzea; gauza segurua da arabierazko xarbat (edaria) sendoan sorburu duela. “Urrupakia” zilegi dugu ala, Nafarroako gure asabak gogoan, “sorbete” arrunta hobetsi behar?
-
Gastrolatra akaso ez, baina euskalduna da Joxe Azurmendi aberatsa: gauzak aldatzea esateko “taloari buelta eman” moldea darabil hitzetik hortzera.
-
Eskartxatu: likido bati azukrea erruz gehitu zaionean, likido horren urtzeko ahalmena agorturik, gorputz solidoak agertzen dira bertan. Likido (anis, adibidez) edo fruta eskartxatuak moldatzen dituzte horrela.
-
Bizkotxoa hitzaren etimologiak “bi aldiz egosten” (bis + coccio) zela adierazten digu, egun horrela gertatzen ez bada ere. Itsastarrek jan behar zutenez, luze kontserbatzeko egosten zen bitan.
-
Pularda frantsesetik dator (poularde). Egiazkoa, oraindik erruten hasi ez den 6-8 hilabeteko oilanda da, esparruetan arto, labore eta esnez hazitakoa. Mami guri fineko gutizia. Baina oilanda arruntak ere salgai ditugu pularda etiketa erantsita.
-
Zuringoak edo esnegaina elur puntura harrotzea: malatsa, sardexka zein beste edozerekin jo-eta-jo aritu ondoren, nahaskian airea sartu da eta, puntu egokian dagoela, ez da tresnatik bereizten, ez eta plateretik erori ere, buruz behera jarrita.
-
Patata, hasieran, ez zen aise herritartu Europan. Baina, haren ederra ezagututa, italiarrek tartufola bataiatu zuten, trufa txikia. Trufari, ordea, “diamante beltz” eta “sagar magikoa” esaten zaio.
-
Eduki handi-sakoneko hitza da orain familia: horren hizkuntza-jatorria famulus (morroin) da; famulus hori, berriz, fames (gose, premia) hitzetik dator.
-
Bizkotxoa hitzaren etimologiak “bi aldiz egosten” (bis + coccio) zela adierazten digu, egun horrela gertatzen ez bada ere. Itsastarrek jan behar zutenez, luze kontserbatzeko egosten zen bitan.
-
Eskartxatu: likido bati azukrea erruz gehitu zaionean, likido horren urtzeko ahalmena agorturik, gorputz solidoak agertzen dira bertan. Likido (anis, adibidez) edo fruta eskartxatuak moldatzen dituzte horrela.
-
Saltsa amerikanoa Frantzian sortu zen eta, hasieran, “armorikarra” bataiatu omen zuten. Arrain txikia handiak jan, ordea. Hari beretik, vizcaína hasieran “bikaina” ote zen?
-
Sagardoa edo txakolina kristalaren kontra hautsi egiten dugu, berez daukan anhidrido karbonikoa askatzeko: txinparta deritzogu euskaldunok inaurri-indar edo bizitasun horri aspaldi. “Orratz”, “apar”, “bits” eta horrelakoak erabiltzeari bigarren eskuz aritzea deritzogu.